5 May 2025
Post by caglacim
Giriş
İş yerinde mobbing ve “Mobbing” kelimesi ile ilgili bir çok tanım karşımıza çıkıyor. Bu kelime; İngilizce “mob” kökünden gelmekte olup; aşırı şiddetle ilişkili ve yasaya uygun olmayan kabalık anlamındadır. Sözcük Latince “mobile vulgus”tan türemiştir. Mobbing’in (işyerinde psikolojik taciz) kelime anlamı, psikolojik şiddet, baskı, kuşatma, taciz, rahatsız etme veya sıkıntı vermektir. Türk Dil Kurumu, mobbing kavramının karşılığı olarak “Bezdiri” kelimesini belirlemiş ve bezdiriyi “İş yerlerinde, okullarda vb. topluluklar içinde belirli bir kişiyi hedef alıp, çalışmalarını sistemli bir biçimde engelleyip huzursuz olmasına yol açarak yıldırma, dışlama, gözden düşürme” olarak tanımlamıştır.
Tarihçe
“Mobbing” terimi, ilk kez 1970’li yıllarda İsveçli psikolog Heinz Leymann tarafından iş yerindeki sistematik psikolojik tacizi tanımlamak için kullanılmıştır.
Leymann, hastanelerde, okullarda ve ofislerde çalışan bireylerin yoğun stres, dışlanma, değersizleştirilme ve sürekli eleştirilme gibi durumlara maruz kaldığını gözlemlemiş ve bu davranış biçimini ilk kez sistematik olarak analiz eden akademik çalışmaları yapmıştır.
Önceleri sadece çocuklar arası zorbalıkla (bullying) ilişkilendirilen bu kavram, Leymann’ın çalışmaları sayesinde yetişkinler arasında, özellikle iş yerlerinde görülen bir psikolojik şiddet biçimi olarak kabul edilmiştir.
İş Yerinde Mobbing’in Temel Özellikleri
Mobbing, rastlantısal bir anlaşmazlık ya da kişisel çekişmeden farklı olarak, belirli bir sistematiğe sahip olan, sürekli ve kasıtlı bir davranış biçimidir.
İşyerinde yaşanan her çatışma mobbing değildir; ancak bazı davranışlar, belirli koşullarda mobbing tanımına girer.
Mobbing’i mobbing yapan temel özellikler şunlardır:
Süreklilik:
Mobbing, tek seferlik bir davranış değil; zaman içinde tekrarlanan ve devamlılık gösteren bir süreçtir.
Örneğin: Haftalar boyunca yapılan dışlamalar, sürekli söz kesmeler veya sistematik görmezden gelme halleri.
Kasıt:
Bu davranışlar çoğunlukla bilinçli bir şekilde yapılır. Amaç; hedef alınan kişiyi yıldırmak, dışlamak ya da işten ayrılmaya zorlamaktır.
Hiyerarşik Düzlemden Bağımsızlık:
Mobbing sadece üst-ast ilişkisiyle sınırlı değildir. Aynı düzeyde çalışanlar arasında veya hatta astın üste uyguladığı durumlar da olabilir.
Sinsilik ve Görünmezlik:
Çoğu zaman doğrudan şiddet içermez. Aksine, mobbing örtük ve çoğu zaman dışarıdan fark edilmesi zor biçimlerde gerçekleşir.
Örneğin: Toplantıya çağırmamak, gerekli bilgiyi paylaşmamak, selam vermemek, küçümseyici bakışlar…
Mağdurda Etki Bırakması:
Mobbingin temel göstergelerinden biri de hedefteki kişide duygusal, zihinsel ve fiziksel etkiler yaratmasıdır.
Bunlar arasında uyku bozuklukları, işe gitmek istememe, özgüven kaybı, anksiyete gibi belirtiler yer alabilir.
Türkiye’de mobbing kavramı özellikle 2010’lardan itibaren kamuoyunda daha çok yer bulmaya başlamıştır. Tutar’a (2004) göre, yönetsel ihmaller ve otoriter iş kültürü bu sorunun yaygınlaşmasında önemli rol oynar.
İş Yerinde Neler Mobbing Sayılmaz? (Ve Neden)
1. Tek Seferlik Tartışma / Gerginlik
Örnek: Müdürünüz toplantıda bir konuya sinirlenip size yüksek sesle “Bu sunumu önceden hazırlamamış olman beni hayal kırıklığına uğrattı” dedi.
Bu durum mobbing değildir. Çünkü: Tek seferliktir, sistematik değildir, kasıt güdülmeyebilir. Herkes zaman zaman gerilebilir.
2. Yapıcı Eleştiri / Performans Geri Bildirimi
Örnek: “Bu raporda birkaç veri eksik görünüyor. Gelecek sefere analiz kısımlarını biraz daha detaylandırmanı rica edeceğim.”
Bu geri bildirim mobbing değildir. Çünkü: Saygılı, açık, gelişim odaklıdır. Aşağılama, dışlama, hedef gösterme yoktur.
3. Yetki Kullanımı (Sorumluluk Verilmesi / Takip Edilmesi)
Örnek: Yöneticiniz size “Bu projede senin liderliği almanı istiyorum. Takvim sıkışık, bu hafta ekstra takip edeceğim.” dedi.
Bu durum mobbing değildir. Çünkü: Görev dağılımı yetkisine dayanır. Sorumluluk verme, yönetim hakkıdır.
4. Tarafsız Kuralların Uygulanması
Örnek: Şirketin tüm çalışanları ayda 1 hafta akşam vardiyasına kalıyor. Sıra size geldi.
Bu uygulama mobbing değildir. Çünkü: Kişiye özel değil, kurumsal rutindir. Hedef alma yoktur.
5. Kriz Anı / Baskı Altında İletişim
Örnek: Proje teslim günü gecikme olunca ekipteki herkes gibi size de hızlı hızlı talimatlar veriliyor, tonu sertleşiyor.
Bu iletişim biçimi mobbing değildir. Çünkü: Duruma bağlı geçici gerginliktir. Süreç bittiğinde normale döner.
Mobbing ≠ Eleştiri
Mobbing ≠ Tekil tartışma
Mobbing ≠ Yöneticiyle fikir ayrılığı
Mobbing = Sürekli, sistematik, kasıtlı yıldırma ve dışlama süreci
Görünmeyen İş yerinde Mobbing Türleri
Mobbing denince çoğu zaman akla bağırmak, aşağılamak, herkesin ortasında kötülemek gibi açık saldırganlıklar gelir. Oysa gerçek hayatta mobbing daha çok örtük, yani görünmez şekilde yaşanır.
Çünkü artık çoğu kişi açıkça baskı kurmaz; bunun yerine kişiyi yalnızlaştıran, yıldıran, ama dışarıdan bakıldığında fark edilmesi zor olan davranışlar tercih edilir.
Çünkü bu tür davranışlar genellikle:
- Açıkça ifade edilmez
- “Yanlış anladın” denerek bastırılır
- Kanıtlanması zordur
- Mağduru “fazla hassas” gösterebilir
Bu yüzden mobbingin en tehlikeli hali, bağırarak değil susarak yapılanıdır.
Aşağıdaki türler, mobbingin görünmeyen ama yıkıcı biçimleri arasındadır:
1. Görmezden Gelme / Yok Sayma
💬 Örnek: Bir ekip toplantısında sizin söylediğiniz fikir duyulmamış gibi davranılır, kimse not almaz. Ardından aynı fikri bir başkası söyler ve alkış alır.
Bu davranış, sistematikse mobbing olabilir.
2. İletişim Kesintisi
💬 Örnek: Günlük işler için herkese bilgi geçilir ama siz hep bilgilendirme zincirinin dışında bırakılırsınız. Mail’e CC yapılmaz, gruplara eklenmezsiniz.
Bilinçli şekilde bilgi akışından dışlama, mobbingin bir biçimidir.
3. Toplantılara veya Sosyal Ortamlara Dahil Etmeme
💬 Örnek: Departman kahvaltısına herkes çağrılmıştır, size haber verilmemiştir.
🔍 Bu sistematik hale gelirse, kişiyi izole etme niyeti taşıyabilir.
4. Alay Etme / Küçük Düşürme Ama Şakayla Karışık
Örnek: “Sen zaten Excel açamıyorsun, sana boş klasör göndersek de fark etmez.”
🔍 Israrla yapılan, kişiyi itibarsızlaştıran alaycılık mobbingdir.
5. Bilgi Saklama / Bilerek Hatalı Yönlendirme
Örnek: Teslim tarihi değiştirilmiş ama size bildirilmemiş. Son gün “Sen bilmiyor muydun?” denmiş.
Bu davranış, mağdurun hatalı görünmesini sağlamaya yönelikse mobbingdir.
6. Başarıyı Görmezden Gelme
Örnek: Projeyi siz sürüklemişsinizdir ama sunumda isminiz dahi anılmaz.
7. Yetkinlikleri Sürekli Sorgulama / Ufak İşlere Mahkûm Etme
Örnek: İşinde gayet iyi olmanıza rağmen size sürekli yetkinliklerinize uygun olmayan işler verilir.
Yetkinlik azaltma yoluyla itibarsızlaştırma da bir mobbing biçimidir.
Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 2021 yılında yayımladığı küresel araştırmaya göre, çalışanların yaklaşık %23’ü iş hayatı boyunca en az bir kez şiddet veya tacize maruz kaldığını bildirmiştir. (ILO, 2021)
Mobbingi Fark Etmek İçin 5 Soru
Her zorlayıcı iş deneyimi mobbing değildir. Ancak bazı durumlar, sistematik psikolojik tacize maruz kaldığınızın işareti olabilir. Kendinize şu soruları sormayı deneyin:
1. Bu davranış tekrar ediyor mu?
Anlık bir gerilim mi, yoksa haftalardır/aylardır devam eden bir tutum mu?
Mobbing sürekli hale gelir.
2. Sadece bana mı böyle davranılıyor?
Aynı pozisyondaki diğer çalışanlara aynı davranış sergileniyor mu, yoksa siz mi hedef alınıyorsunuz?
Mobbingde kişi hedeflenir.
3. Bu davranış beni değersiz ya da dışlanmış hissettiriyor mu?
Sürekli eksik, yetersiz, yalnız veya göz ardı edilmiş hissediyor musunuz?
Mobbing duygusal bir erozyon yaratır.
4. Kendimi sürekli savunmak zorunda mı hissediyorum?
Masum hatalarınız bile abartılıyor, sürekli bir açıklama yapma ihtiyacı mı doğuyor?
Mobbing, kişinin özgüvenini kırar.
5. Bu durum iş dışındaki hayatımı da etkiliyor mu?
İşyerinde yaşadıklarınız uykunuzu, sağlığınızı, sevdiklerinizle ilişkinizi etkiliyor mu?
Mobbing sadece işte kalmaz, hayatınıza sızar.
📌 Cevaplarınız çoğunlukla “evet” ise…
…mobbinge maruz kalıyor olabilirsiniz.
Bu durumda güvenilir bir yöneticiyle, İK birimiyle ya da bir psikolojik danışmanla konuşmak; yalnız olmadığınızı hatırlamanıza yardımcı olabilir.
Bu yazıda mobbingin ne olduğunu ve türleriyle ilgili konuştuk.
Ancak bir başka önemli boyut daha var: Yöneticilerin mobbinge dair farkındalığı ve sorumluluğu.
📝 Bir sonraki yazımda, işyerindeki psikolojik tacize yönetici perspektifinden bakacağız:
- Mobbing’e farkında olmadan sebep olan yönetsel tutumlar,
- Sessiz kalmanın etkisi,
- Sağlıklı bir iş ortamı için yöneticilere düşen görevler…
Görünmeyeni fark etmekle başlıyor her şey.
Kaynakça
- Leymann, H. (1996).The Content and Development of Mobbing at WorkEuropean Journal of Work and Organizational Psychology.→ Mobbing tanımı, sistematik olma kriteri, ilk kavramsallaştırma bilgileri bu kaynaktan alınmıştır.
- Türk Dil Kurumu (TDK).“Bezdiri” tanımı→ https://sozluk.gov.tr/ (resmî TDK sözlüğü üzerinden ulaşılabilir)
- Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO).Experiences of Violence and Harassment at Work: A Global First Survey, 2021 → https://www.ilo.org/publications/major-publications/experiences-violence-and-harassment-work-global-first-survey
- Einarsen, S., Hoel, H., Zapf, D., & Cooper, C. (2011).Bullying and Harassment in the Workplace: Developments in Theory, Research, and Practice→ Mobbingin psikolojik ve yönetsel etkileri, görünmeyen mobbing türleriyle ilgili bölümlerden yararlanılmıştır.
- Harvard Business Review (2022).How Bullying Manifests at Work – and How to Stop It→ https://hbr.org/2022/11/how-bullying-manifests-at-work-and-how-to-stop-it→ Alaycılık, görünmeyen mobbing gibi kısımlar bu yayından esinlenilmiştir.
- Tutar, A. (2004).İşyerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)→ Türkiye özelinde mobbing tanımı, yönetsel davranışlar ve hukukî boyutları içeren kaynaklardan biridir.
- HBR Türkiye (t.y.). Mobbing ve Kurumsal İletişimsizlik. https://hbrturkiye.com/blog/mobbing-ve-kurumsal-iletisimsizlik → Giriş bölümündeki tanımlar bu yayından alınmıştır.
1 Yorum
Harika bir yazı olmuş, devamını bekleriz. 🙂